Encyklopedia - jak powstaje?

Praca redaktorów merytorycznych nad przygotowaniem tego typu zbiorowego dzieła jakim jest encyklopedia jest szczególnie ważna i odpowiedzialna. To oni po części nadają spójny kształt całości. Do tej pory w Encyklopedii Filozofii zamieściło hasła 236 autorów, trzy wydane dotąd tomy zawierają 1180 haseł. Każde z haseł poddane zostało szeregu korektom. O swej pracy i zawartości III tomu Powszechnej Encyklopedii Filozofii wypowiadają się redaktorzy odpowiedzialni za działy filozofii polskiej, etyki, filozofii przyrody, filozofii współczesnej i metodologii nauk oraz filozofii Wschodu.

Zamierzeniem PEF jest - jak informuje redakcja Encyklopedii - wydobywanie na światło dzienne i promocja polskiej myśli filozoficznej oraz ukazywanie jej wkładu w ogólną kulturę filozoficzną i naukową. Na jakie nazwiska szczególnie zwróciłby Pan Doktor uwagę?

Dr Kazimierz WÓJCIK (filozofia polska)

Jest rzeczą oczywistą, że encyklopedie różnego typu są źródłem informacji o świecie i człowieku i pełnią ważną rolę w kształceniu i wychowaniu. Rolę szczególną w tym zakresie pełnią encyklopedie filozoficzne z uwagi na to, że filozofia jest fundamentem kultury zarówno powszechnej, jak i poszczególnych narodów. PEF jest na gruncie polskim dziełem wyjątkowym i dlatego jest szczególną troską jej twórców wydobywanie na światło dzienne i promowanie polskiej myśli filozoficznej oraz zwrócenie uwagi na jej wkład w ogólną kulturę filozoficzną i naukową. Promocja tego wkładu jest obowiązkiem redaktorów i współpracowników PEF wobec Narodu Polskiego.

W wydanych dotychczas trzech tomach PEF aż ponad 100 haseł dotyczy polskich myślicieli związanych z nauką i kulturą, działających w różnych epokach i różnych środowiskach naukowych w Polsce, a także poza jej granicami. Ograniczając się tylko do oddanego ostatnio w ręce czytelników III tomu PEF można wskazać przykładowo kilka wybitnych postaci z różnych epok takich jak: Franciszek z Brzegu (1370 - 1432) - pierwszoplanowa postać w pierwszym 30-leciu działalności odnowionego Uniwersytetu Krakowskiego, jeden z współtwórców krakowskiej szkoły teologicznej, który wykształcił wielu wybitnych profesorów teologii w pierwszej połowie XV w.; Falkener Michał z Wrocławia (1460 - 1534) - młodszy niemal o wiek od Franciszka z Brzegu, wszechstronnie wykształcony (w filozofii, teologii, astronomii), jeden z najaktywniejszych profesorów uniwersytetu krakowskiego na przełomie XV i XVI w., niezwykle popularny wśród studentów. Michał Falkener jako jedyny w XVI w. komentował "Quaestiones quodlibetales" Tomasza z Akwinu; Frycz - Modrzewski Andrzej (1503 - 1572) - pisarz polityczny, moralista i teolog, zatroskany o naprawę Rzeczypospolitej (temat jakże aktualny) - czerpiący wiele z dorobku swych wielkich poprzedników takich jak Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic; Gengel Jerzy (1657 - 1727) - jezuita, filozof i teolog, publicysta i znany polemista, krytyk ateizmu i filozofii Kartezjusza, którego niektóre twierdzenia uważał właśnie za źródło ateizmu; obrońca Arystotelesa i filozofii perypatetyckiej.

W III tomie Encyklopedii znalazły swoje miejsce także hasła dotyczące kilku znaczących uczonych z epoki współczesnej jak: Gabryl Franciszek, Garewicz Jan, Gansiniec Ryszard, Gawecki Bolesław.

Należy żywić nadzieję, że po dokonaniu przekładu PEF na język angielski, wkład wielu uczonych Polaków w dziedzictwo nauki i kultury zostanie zauważony i doceniony poza granicami Polski, w Europie i świecie.

Jest Pani Doktor jednym z redaktorów merytorycznych określonego działu Encyklopedii. Jakie są zadania ciążą na redaktorze merytorycznym? W jaki sposób redaktor dociera, pozyskuje autorów zagranicznych?

Dr Agnieszka KOWALIK-LEKKA (metodologia nauk, filozofia współczesna)

Do obowiązków redaktora działu należy: (1) korekta merytoryczna, tj. redakcja tekstu wedle wyodrębnionych działów przedmiotowych. Obejmuje ona ocenę trafności i syntetyczności opracowania tematu, sprawdzenie podanych w haśle dat, miejsc i cytatów, merytoryczną korektę i uzupełnienie bibliografii; (2) przygotowanie hasła według przyjętej przez Komitet Redakcyjny struktury i w razie potrzeby wprowadzenie podtytułów; (3) merytoryczne sprawdzenie proponowanej listy haseł, jej ewentualne uzupełnienie oraz proponowanie autorów haseł. Po otrzymaniu hasła do korekty merytorycznej na redaktorze działu spoczywa także obowiązek dalszych kontaktów z autorem hasła, uzgadnianie poprawek i zmian.

Jestem redaktorem merytorycznym działu "metodologia nauk i filozofia współczesna". Metodologia nauk oraz filozofia współczesna sprawia dwojakiego rodzaju trudności. Pierwsza z nich ma swe źródło w fakcie, iż w XX w. nastąpiła istna "eksplozja filozoficzna". Potrzebna jest więc rozsądna selekcja, który z kierunków, problemów czy nazwisk ma autentyczny i trwały wpływ na rozwój filozofii, a który jest tylko chwilową modą. W tym miejscu pojawia się druga trudność, gdyż przy opracowywaniu haseł należących do filozofii współczesnej - a do niej należy także znaczna część haseł z zakresu metodologii - brakuje dystansu czasowego, co utrudnia jednoznaczne wskazanie najważniejszych aspektów, a często pojawiają się zgoła sprzeczne interpretacje, które jakoś należy w haśle uwzględnić. Co więcej, w przypadku żyjących filozofów (przyjęliśmy zasadę, iż uwzględniamy wybitnych żyjących filozofów, o ile przekroczyli 80 rok życia) pojawia się dodatkowa trudność: czasem ich interpretacja własnego dorobku różni się od interpretacji ich komentatorów i uczniów. Należy tu pamiętać o specyficznym statusie metodologicznym filozofii: filozofia bada swe własne podstawy, czego nie czyni żadna inna dyscyplina naukowa. Koncepcja fizyki nie należy do fizyki lecz do filozofii; historia fizyki nie należy do fizyki, ale do historii nauki. Tymczasem koncepcja filozofii czy historia filozofii już stanowią filozofię. Innymi słowy, właściwie nie da się napisać hasła filozoficznego afilozoficznie. Redaktor działu musi być tej osobliwości świadomy, a "punkt widzenia" autora hasła musi być jasno określony, co przy współczesnych kierunkach bywa nieraz bardzo skomplikowane.

Z moim działem współpracuje szereg autorów zagranicznych, głównie filozofów anglosaskich. Redaktor powinien mieć dobrą orientację w tym, co się dzieje w tych dyscyplinach filozoficznych, które należą do jego działu, znać najważniejsze pojęcia, problemy i nazwiska. Współczesne środki komunikacji - przede wszystkim internet - pozwalają łatwo "wyłowić" liczących się specjalistów z danej dziedziny i złożyć propozycję napisania konkretnego hasła. Zwracam się jednakże jedynie do tych myślicieli, którzy dzielą przekonanie o poznawczym celu filozofii i uznają, iż filozofia podlega rygorom logiczno-metodologicznym. Na ogół jeśli filozofowie, do których się zwracam sami nie mogą podjąć się napisania hasła, to wskazują innego filozofa, do którego warto się zwrócić, a czasem sami przesyłają do niego naszą prośbę. Tak pozyskałam np. Barry'ego Smitha (J. Daubert), Christine Tappolet (Dylemat moralny) czy Harry'ego Readera (F. Kaufmann). Hasło jest tłumaczone na język polski, ale - jak głosi filozofia języka - każde tłumaczenie jest do pewnego stopnia interpretacją, więc i tej trudności redaktor działu musi być świadom. W razie wątpliwości rozpoczyna się korespondencja z autorem, aż do ustalenia poprawnej wersji, gdyż zasadniczo to autor bierze odpowiedzialność za treść hasła, choć redaktor ma wpływ na ostateczny kształt hasła. W przypadku hasła obcojęzycznego uzupełniam także bibliografię o tłumaczenia - jeśli istnieją - wskazanych w haśle dzieł oraz o prace polskich myślicieli.

Ewenementem tej Encyklopedii jest fakt, że - czego nie ma dotąd w żadnej innej encyklopedii filozofii - został zaprezentowany dorobek dotyczący filozofii Wschodu (filozofii orientalnych) w tym Indii, Chin, Korei, Japonii i Afryki. Jaki jest cel tego typu przedsięwzięcia i czy problematyka ta nie jest obca mentalności człowieka wychowanego na filozofii greckiej?

Dr Maciej St. ZIĘBA (filozofia Wschodu)

Filozofie orientalne - indyjska, chińska, japońska, a także tybetańska, koreańska, wietnamska i indonezyjska - pojawiają się coraz częściej w różnych encyklopediach filozoficznych na świecie, ale PEF jest pierwszą encyklopedią, w której wszystkie filozofie pojawiają się razem w jednym opracowaniu i są reprezentowane na taką skalę. Korzystamy z dorobku innych wydawnictw encyklopedycznych, gdy chodzi o dobór haseł, ale nasz zestaw jest najbogatszy w każdej z wyżej wymienionych dziedzin.

Chcieliśmy w ten sposób spełnić postulat "powszechności" w przedstawianiu dorobku myśli filozoficznej ludzkości, powszechnego wysiłku ludzkości, by zrozumieć rzeczywistość. Dwa kręgi cywilizacyjne Azji posiadają tradycję myśli filozoficznej porównywalną z tradycją śródziemnomorską - co najmniej równie starą i bardzo bogatą w rozwiązania. Jest to cywilizacja indyjska (sięgająca przez Indochiny do Indonezji, a poprzez Tybet aż do Mongolii) i cywilizacja dalekowschodnia (promieniująca z Chin na inne kraje tego regionu, gdzie jest twórczo rozwijana). Nurtem myśli spajającym te dwa kręgi kulturowe był i jest buddyzm.

Kto pragnie rzetelnie i niepowierzchownie zapoznać się z tą myślą, znajdzie w PEF (t. I-III: A-Gn) ok. 150 haseł na ten temat - są tam wielokolumnowe hasła przeglądowe, a także krótsze hasła omawiające szkoły, kierunki i nurty myśli, ważnych a często nieznanych u nas myślicieli czy najważniejsze pojęcia filozoficzne, wypracowane w tamtych kręgach.

W PEF obecna jest też filozofia (staro)egipska, arabsko-perska (islamska) czy żydowska, ale zaliczamy ją raczej do kręgu myśli śródziemnomorskiej.

Filozofia afrykańska ujęta została w naszej Encyklopedii pod hasłem "etnofilozofia", gdyż najczęściej występuje w takiej właśnie postaci. Etnofilozofia, to badania próbujące z podań, wierzeń ludowych, poezji, przysłów, obrzędów i rytuałów itp., a nawet z samej struktury języków ludów afrykańskich, wydobyć ich wizję świata - i po opracowaniu przedstawić, jako np. "metafizykę Rwandyjczyków", "epistemologię Akanów", "antropologię Yorubów" czy "kosmologię Dogonów". trzymywano w ten sposób bardzo ciekawe wizje świata dynamicznego, dającego się ująć tylko holistycznie, świata, w którym funkcjonują różne, nieznane w Europie typy przyczynowości (np. magiczne, symboliczne, asynchroniczne i wyprzedzające czas), więc który czasem lepiej może być poznany w sposób symboliczny, niż realny. Jest to świat, w którym człowiek jest częścią przyrody (będąc w harmonii lub dysharmonii z nią), a przede wszystkim jest istotą społeczną, zależną nie tylko od innych aktualnych członków swego społeczeństwa, ale i m.in. od duchów przodków czy od swych dalekich potomków, z którymi połączony jest poprzez specyficzny rodzaj "partycypacji" (ubuntu).

Pod adresem tak pojętej filozofii etnicznej stawiano m.in. zarzut, że jest to raczej filozofia antropologa czy etnografa badającego dany lud, niż "filozofia" samego ludu; oraz, że próbuje unifikować to, co jest różnorodne (u różnych ludów istnieją różne wizje rzeczywistości, a nie ma jednej pan-afrykańskiej). Próbą przezwyciężenia tego był nurt "filozofii mądrościowej" - szukanie indywidualnych mędrców, którzy na wzór Sokratesa mogliby dawać odpowiedzi na pytania stawiane przez życie (i badacza). Z kolei za plus etnofilozofii uważa się powrót do codziennego doświadczenia ludzi, sugeruje się nawet, że jest to remedium na zastój w filozofii euro-amerykańskiej: "badania terenowe" powinny zastąpić "eksperymenty myślowe", tak ulubione przez filozofów orientacji analitycznej.

Filozofia afrykańska często pojmowana była jako ideologia walki z białym człowiekiem o tożsamość afrykańską (niejednokrotnie pod wpływem ideałów rewolucji amerykańskiej albo rewolucji bolszewickiej). Pomimo takich celów - filozofia ta rozwijała się wyłącznie w językach byłych kolonizatorów - francuskim i angielskim. Instrumentalne traktowanie filozofii przez polityków powodowało niejednokrotnie rozczarowanie pod jej adresem ze strony licznych myślicieli afrykańskich.

Jest Pan odpowiedzialny, Panie Doktorze, za dział filozofii przyrody. Jakie bieżące problemy z dziedziny filozofii przyrody dyskutowane współcześnie są przedstawione w III tomie Encyklopedii?

Dr Zenon ROSKAL (filozofia przyrody)

Układ encyklopedyczny ma to do siebie, że o kolejności poszczególnych zagadnień decyduje kolejność liter w alfabecie. Tak się jednak składa, że w III tomie Powszechnej Encyklopedii Filozofii - zawierającym hasła od litery E do litery Gn - znalazły się szczególnie doniosłe dla problematyki filozofii przyrody zagadnienia. Mam tu na myśli zarówno problematykę stricte kosmologiczną, jak i zespół zagadnień dyskutowanych w ramach szeroko rozumianej filozofii przyrody ożywionej. W tomie możemy znaleźć nie tylko żywo współcześnie dyskutowane zagadnienia z historii kosmologii opracowane m.in. w takich hasłach jak: "geocentryzm", "heliocentryzm", "epicykli teoria", "eter", ale i takie, które wchodzą w sam trzon dyskusji światopoglądowych, jak "ewolucjonizm", czy "ewolucji teoria".

W tomie tym można również znaleźć bardzo interesujące biogramy postaci związanych z szeroko rozumianą filozofią przyrody. Wystarczy wymienić m.in. takich filozofów, jak: Filolaos, Epikur, Gassendi, Galileusz, Gawecki. Warto też zauważyć, że samo hasło "filozofia przyrody" znajduje się właśnie w tomie III Encyklopedii.

Problematyka moralności jest jednym z najważniejszych zagadnień, przed którymi staje współczesny człowiek. W tomie III PEF oprócz pojedynczych haseł z dziedziny moralności znajduje się hasło "etyka"? Jak zbudowane jest to hasło i co jest jego specyfiką? Co może w nim odnaleźć czytelnik?

Dr Marek CZACHOROWSKI (etyka)

III tom Powszechnej Encyklopedii Filozofii zawiera między innymi najważniejsze hasło w obrębie problematyki filozoficzno-moralnej, a mianowicie hasło ukazujące problematykę etyki. Hasło to z jednej strony zapoznaje czytelnika z przedmiotem i metodą etyki oraz różnymi koncepcjami etyki, z drugiej strony ukazuje istotę, specyfikę działania moralnego, które uzyskuje swą ocenę w kontekście celu ostatecznego.

Wreszcie czytelnik może się zapoznać z wielorakiego rodzaju rozumieniem moralności i etyki w różnych tradycjach kulturowych. Tom III zawiera prezentację pojmowania etyki (i przyjmowanych na jej gruncie szczegółowych norm moralnych) zarówno w filozofii indyjskiej, chińskiej jak i japońskiej.



zebrała Katarzyna Stępień

« powrót