Sprawozdanie z VIII Międzynarodowego Sympozjum Metafizycznego z cyklu "Zadania współczesnej metafizyki"

"Przegląd Uniwersytecki" nr 2 (100) marzec - kwiecień 2006, s. 31-32

Już po raz ósmy Katedra Metafizyki KUL oraz Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu zorganizowały doroczne sympozjum metafizyczne o zasięgu międzynarodowym z cyklu "Zadania współczesnej metafi-zyki". Wiodący temat tegorocznych obrad, które odbyły się 15 grudnia 2005 r. w Katolickim Uniwersy-tecie Lubelskim, brzmiał "Substancja - natura - prawo naturalne". Spotkanie zgromadziło przedstawicieli następujących ośrodków filozoficznych: Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytetu Szczecińskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Zielonogórskiego, Katolickiego Uniwersytetu w Ruomberok (Słowacja), Fakultetu Teologicznego w Paderborn (Niemcy), Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II. Ogółem swoje wystąpienia zaprezentowało 20 prelegentów.
Oficjalnego otwarcia sympozjum dokonał ks. prof. dr hab. Mirosław Kalinowski, prorektor KUL ds. na-uki, współpracy z zagranicą i promocji Uniwersytetu. Pierwsza część obrad, zatytułowana "O substancji, istocie i naturze", miała charakter plenarny. Otworzył ją wykład o. prof. dr. hab. Mieczysława A. Krąpca (KUL) pt. "Substancja - istota - natura. Ich rozumienie i funkcja w wyjaśnianiu rzeczywistości". Prele-gent zauważył, że "substancja", "istota" i "natura" są wyrazami konkretnego bytu jednostkowego jako przedmiotu ludzkiego poznania. Konkretne byty takie jak ten oto Jan, ten oto koń, ten oto dąb itd. są sub-stancjami, ponieważ - pomimo swej przygodności - istnieją samodzielnie. Są one istotami, gdyż jawią się nam jako tożsame w swych elementach konstytutywnych. Te same byty - jako samodzielnie istniejące i tożsame istoty - stanowią różne jednostkowe natury, czyli są bytami wyłaniającymi z siebie właściwe sobie działania. Wymienione czynniki, według o. prof. Krąpca, integrują bytowanie konkretów i stają się przedmiotem analogicznego rozumienia rzeczywistości. Kolejny wykład, pt. "Prawo naturalne jako pod-stawa życia i działania człowieka (normatywność natury ludzkiej)", wygłosił ks. prof. dr hab. Andrzej Szostek (KUL). Stwierdził on, iż rozumność człowieka pociąga za sobą inne niż u pozostałych ziemskich bytów podporządkowanie prawu Bożemu. Prawo to człowiek zarazem odczytuje i osobiście formułuje, odnosząc je do poszczególnych sytuacji. Odczytanie prawa dokonuje się nade wszystko poprzez podsta-wową normę prawa naturalnego bonum faciendum, malumque vitandum, która warunkuje i ukierunkowu-je normatywny stosunek człowieka do siebie i otaczającej go rzeczywistości. Właściwe rozumienie i re-spektowanie prawa naturalnego, według ks. prof. Szostka, zasługuje na miano "teonomicznej autonomii". Pierwszą część obrad zakończył wykład prof. dr. Bertholda Walda (Paderborn) pt. "Rozumienie natury w perspektywie historycznej". Prelegent dokonał przeglądu najważniejszych stanowisk, jakie można wy-różnić w historii filozofii, odnośnie do rozumienia natury. W punkcie wyjścia refleksji nad naturą odwo-łał się do dystynkcji pomiędzy mythos i logos oraz physis i nomos. Problematyka natury, według niego, została związana ze światem physis. W dalszej części wykładu wyróżnił cztery ujęcia natury, które od starożytności aż do czasów współczesnych są spotykane w filozofii: jednoznaczne pojęcie natury jako niestworzonej; analogiczne pojęcie natury jako stworzonej; jednoznaczne pojęcie natury jako stworzonej; analogiczne pojęcie natury jako niestworzonej. Wykład prof. Walda został przetłumaczony z języka nie-mieckiego na polski przez dr Agnieszkę Lekką-Kowalik. Część pierwszą obrad plenarnych prowadził ks. dr Paweł Tarasiewicz.
Obrady drugiej części sympozjum, zatytułowanej "Spór o rozumienie substancji i natury", odbywały się w czterech sekcjach tematycznych. W ramach pierwszej sekcji, której przedmiotem był "Spór o rozumie-nie substancji", wykłady wygłosiły cztery osoby. Jako pierwszy wystąpił ks. prof. dr hab. Andrzej Mary-niarczyk (KUL) z referatem pt. "Rozumienie substancji u Arystotelesa i Tomasza z Akwinu". W swoim wykładzie zauważył on, że św. Tomasz z Akwinu nawiązał do arystotelesowskiej koncepcji substancji jako podmiotu bytującego w sobie i (podmiotu) przedmiotu poznania metafizycznego. Formułując jednak nową (egzystencjalną) koncepcję bytu, Tomasz zwrócił uwagę na konieczność zachowania tożsamości substancji jako podmiotu bytowania i podmiotu orzekania (poznania). Tożsamość ta, według ks. prof. Maryniarczyka, jest warunkiem realizmu poznania metafizycznego i odejścia od esencjalizmu, zgodnie z którym poznajemy tylko ogólne istoty rzeczy. Kolejny wykład, pt. "Substancja a monada", wygłosił dr Bogusław Paź (UWr). Prelegent zwrócił uwagę, iż - pomimo swej historii sięgającej przynajmniej cza-sów Platona - kategoria monady stała się integralną składową filozofii dopiero w XVII w. Dokonało się to za sprawą Kartezjusza, który na pytanie "kim jestem?" odpowiedział "jestem rzeczą myślącą". W re-zultacie, sfera monadycznych jednostek, poszczególnych "ja", stała się całkowicie różna od świata mate-rialnego. Według dr. Pazia, dzieje pojętej substancjalnie monady po Kartezjuszu znalazły swoje zwień-czenie w systemie Leibniza, który zakwestionował realność różnicy pomiędzy duchem i materią. Jako trzeci zabrał głos prof. dr hab. Piotr Gutowski (KUL), który zaprezentował referat pt. "Zagadnienie sub-stancji w empiryzmie brytyjskim i w filozofii procesu". W swoim wystąpieniu stwierdził on, że obrońcy stanowiska substancjalistycznego nie powinni koncentrować się na wykazywaniu, iż odrzucenie pojęcia substancji pozostawia nas bezbronnymi wobec zagadnienia numerycznej tożsamości rzeczy, ale na upra-womocnieniu przekonania o pierwotności trwałego podłoża zmian wobec tychże zmian. Muszą przy tym wykazać, że oczywista teza o pochodności pewnych typów przedmiotów tożsamych w czasie od innych przedmiotów nie podważa twierdzenia o pierwotności (ontycznej, epistemicznej i wszelkiej innej) tych pierwszych, a równie oczywiste przekonanie o zachodzeniu zmian w obrębie takich przedmiotów nie sprzeciwia się idei ich tożsamości w czasie. Na koniec wystąpił prof. dr hab. Tadeusz Szubka (USz) z wykładem pt. "Substancja czy konstrukcja językowa (problem substancji w filozofii analitycznej)". Pre-legent zauważył, że na terenie filozofii analitycznej problematyka związana z naturą substancji i jej struk-turą jest obecna. Wskazał na trzy różne stanowiska w tej sprawie: (1) teorię substancji jako wiązki cech, (2) koncepcję substratu lub czystego podłoża jednostkowości, a także (3) neoarystotelesowską teorię nie-redukowalnych substancji jednostkowych. Ponadto w związku z najnowszą dyskusją wokół sposobu trwania substancji w czasie, prof. Szubka wyróżnił endurantyzm (według którego substancje są zazwy-czaj istniejącymi w każdym momencie czasu obiektami trójwymiarowymi) oraz perdurantyzm (według którego substancje są najczęściej rozwijającymi się w czasie obiektami czterowymiarowymi). Obrady sekcji pierwszej prowadził mgr Arkadiusz Gudaniec.
Obrady sekcji drugiej oscylowały wokół tematu "Spór o rozumienie natury". Rozpoczął je wykład dr. hab. Włodzimierza Dłubacza (KUL) pt. "Natura czy naturalizm". Zauważył on, że zarówno koncepcja natury, jak i koncepcja naturalizmu, są uwarunkowane przyjmowaną koncepcją bytu. Naturalizm wyrasta z błędnego pojmowania bytu, w tym człowieka i jego świata: jest redukcjonizmem, zakłada materializm i determinizm, prowadzi do kultu natury i człowieka, ostatecznie zaś do nihilizmu. Poprawne rozumienie natury, związane z bytem-konkretem, pozwala odkryć prawdę o całej rzeczywistości, w tym prawdę o istnieniu Boga, o człowieku i jego świecie. Stanowi podstawę zwłaszcza dla budowania etyki i polityki oraz pedagogiki. Kolejny wykład pt. "Celowość czy przypadek w rozumieniu natury" wygłosił dr Paweł Gondek (KUL). Zauważył on, że problem interpretacji natury, rozumianej jako źródło działania bytów ożywionych, wyraża się przede wszystkim na tle pełnego ukazania jej genezy oraz funkcji. Według dr. Gondka, rozwiązanie tego zagadnienia wymaga odwołania się do procesu powstawania i funkcjonowania bytów naturalnych oraz do struktury materialnych bytów ożywionych. Jako trzeci wystąpił ks. prof. dr hab. Jan Sochoń (UKSW) z wykładem pt. "Czy istnieje natura ludzka?". Prezentując typowe poglądy (zwłaszcza amerykańskich) antropologów, prelegent podjął próbę odkrycia powodów, dla których pojęcie "natury ludzkiej" bywa kwestionowane, i dlaczego jest "zastępowane" różnego rodzaju semantycznymi konstruktami. Ostatni wykład, pt. "Czy sztuka naśladuje naturę (ars imitatur naturam)?", wygłosił prof. dr hab. Henryk Kiereś (KUL). Postawiony w tytule problem został przez prelegenta ujęty w następujących aspektach: czym jest natura i na czym polega jej wsobny dynamizm?; w jakim aspekcie rozstrzyga się problem natury w tradycjach filozoficznych realizmu i idealizmu; oraz jakie to ma konsekwencje w teorii sztuki? Obrady drugiej sekcji prowadziła mgr Imelda Chłodna.
Kolejna sekcja obradowała wokół zagadnienia "Spór o rozumienie prawa naturalnego". Jako pierwszy wystąpił dr Krzysztof Wroczyński (KUL) z wykładem pt. "Prawo naturalne jako źródło zdeterminowane-go działania czy dyktat rozumu i woli". Przedmiotem podjętych rozważań był tu problem relacji zacho-dzącej między heteronomicznym i obiektywnym prawem naturalnym a osobą ludzką, ujęty w perspekty-wie klasycznych nurtów pojmowania prawa naturalnego. Następnie, wykład pt. "Krytyka oświecenio-wych koncepcji prawa naturalnego" wygłosiła prof. dr hab. Honorata Jakuszko (UMCS). Prelegentka poddała analizie problem, czy teza o prawie natury daje się uzgodnić z oświeceniowym racjonalizmem i empiryzmem. Według prof. Jakuszko, punkt wyjścia filozofów Oświecenia był słuszny, choć nie uniknęli oni błędów w realizacji własnego projektu. Nie podjęli zadania metodycznego ugruntowania teorii prawa natury, nie potrafili dotrzeć do jego podstaw oraz uwzględnić jego znaczenia dla stosowania w praktyce, co wyrażało się niekiedy w utopizmie lub doktrynerstwie. Kolejną referentką była mgr Katarzyna Stępień (KUL), która wygłosiła wykład pt. "Pozytywizm prawny wobec prawa naturalnego". Zauważyła, że zwo-lennicy pozytywizmu prawnego - w celu zachowania autonomii prawa - formułują postulat ścisłego od-dzielenia prawa i moralności, prawa rzeczywiście stosowanego i tzw. "prawa idealnego" (np. prawo natu-ralne, sprawiedliwość, słuszność), prawa i polityki prawa. Obrady w sekcji drugiej zakończył wykład ks. dr. Marka Rozkosa (Ruomberok) pt. "Prawo naturalne czy konwencja podstawą prawa stanowionego". W swoim wystąpieniu dokonał on krótkiego przeglądu sformułowanych w historii odpowiedzi na tytuło-we pytanie; odwołał się do wykładni na gruncie filozofii realistycznej; wskazał dwa sposoby wyprowa-dzania prawa stanowionego z prawa naturalnego; oraz określił relację prawa naturalnego do moralności. Obrady sekcji trzeciej prowadził dr Kazimierz Krajewski.
Czwarta sekcja obradowała nad tematem "Problem obowiązywalności prawa naturalnego". Otworzył ją wykład s. prof. dr hab. Zofii J. Zdybickiej (KUL) pt. "O moralnym samostanowieniu się osoby". Prele-gentka - zauważając, że człowiek staje się kimś moralnie dobrym (lub złym) poprzez dobry (lub zły) czyn - stwierdziła, że samostanowienie jest dane w przeżyciu (doświadczeniu) osoby, a wyrasta z oso-bowej natury człowieka-podmiotu. Następnie wystąpił prof. dr hab. Marek Piechowiak (UZ) z wykładem pt. "Prawo naturalne a prawa człowieka". W punkcie wyjścia zauważył dwa stanowiska. Pierwsze, w którym - dla podkreślenia centralnej pozycji człowieka w prawie stanowionym - prawo naturalne uwa-żane jest za prawo przedmiotowe, natomiast prawa człowieka są traktowane jako prawa podmiotowe. Oraz drugie, w którym prawa człowieka, w przeciwieństwie do prawa naturalnego, dowartościowują wolność jednostki. Analizując elementy Tomasza z Akwinu koncepcji prawa, prof. Piechowiak stwier-dził, że przeciwstawianie prawa naturalnego prawom człowieka we wskazanych aspektach nie jest zasad-ne. Kolejny wykład, pt. "Osoba i natura w argumentacji bioetycznej", wygłosił ks. prof. dr hab. Tadeusz Biesaga (PAT). W swoim wystąpieniu wskazał on na straty wynikłe z porzucenia, ograniczania bądź niewłaściwego rozumienia kryterium natury i godności osoby szczególnie w kwestii norm chroniących początek i koniec życia ludzkiego. Wykłady sekcji czwartej zakończyło wystąpienie dr. Pawła Skrzy-dlewskiego (KUL) pt. "Analogiczność czy jednoznaczność w interpretacji prawa". Stwierdził on, że obecne we współczesnej kulturze tendencje do ujednoznacznienia lub też do uwieloznacznienia prawa jawią się jako skutki błędów poznawczych, niezwykle groźnych dla człowieka i jego życia społecznego. Według dr. Skrzydlewskiego, przezwyciężenie tych tendencji może dokonać się tylko tam, gdzie prawo - jako pewien typ rzeczywistości - zostanie zinterpretowane i wyjaśnione w świetle poznania metafizycz-nego. Obrady sekcji czwartej prowadziła dr Agnieszka Lekka-Kowalik.
Po zakończeniu obrad w sekcjach tematycznych, rozpoczęła się trzecia plenarna część sympozjum zatytu-łowana "O prawo w kulturze", którą poprowadził dr Paweł Skrzydlewski. Ponieważ prace każdej z grup tematycznych kończyły się dyskusją, rozpoczęto od ich podsumowania, którego dokonali przewodniczą-cy poszczególnych sekcji. Następnie swój wykład pt. "Problem normatywnego charakteru natury w kultu-rze" wygłosił prof. dr hab. Piotr Jaroszyński (KUL). Zauważył on, iż każdy kryzys kultury ma swoje główne źródło w mylnej koncepcji natury. Stanowiska, które odrywają kulturę od natury, czynią faktycz-nie kulturę wrogiem natury, a tym samym i człowieka. Według prof. Jaroszyńskiego, kultura skierowana przeciwko naturze staje się antykulturą. Zamknięcia sympozjum dokonał ks. prof. dr hab. Andrzej Mary-niarczyk, Kierownik Katedry Metafizyki KUL i Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu.
Filozoficzny status poruszanych zagadnień oraz profesjonalizm poszczególnych wykładów mogły zado-wolić najbardziej wyrafinowane oczekiwania uczestników. Spodziewać się należy, iż echem niniejszego sympozjum będą kolejne badania nad problemami związanymi z substancją, naturą i prawem naturalnym. Pomocna w tym zakresie będzie z pewnością publikacja materiałów z tegorocznych obrad, która miejmy nadzieję - wzorem lat ubiegłych - ukaże się w najbliższym czasie.

Ks. Paweł Tarasiewicz

« powrót