• Powszechna Encyklopedia Filozofii
  • Lubelska Szkoła Filozoficzna
  • Katedra Metafizyki KUL
  • Encyklopedia Filozofii Polskiej
  • Strona O. Krąpca

Na skróty:




Recenzje

"Nihilizm teoretyczny" a śmierć metafizyki - recenzja

Vittorio Possenti, profesor filozofii moralnej na Uniwersytecie w Wenecji, jest jednym z niewielu tego pokroju filozofów na świecie. W swoich badaniach poszukuje on bowiem punktów stycznych między klasycznym (realistycznym) wyjaśnianiem świata i człowieka, a współczesną kulturą i myślą filozoficzną, która odrzuciwszy metafizyczne rozumienie rzeczywistości popada w głębokie kryzysy intelektualno-moralne. Zasadniczą postać takiego kryzysu zwykliśmy określać mianem nihilizmu. Znaczenia i konteksty tego właśnie "zjawiska" są przedmiotem książki Possentiego.

Nihilizm teoretyczny... można by nazwać wykładem (bardzo intersującym) na temat najważniejszych problemów filozoficznych, obecnych w dziejach filozofii od jej początku aż do dziś. Problem nihilizmu bowiem, wychodząc od doświadczanych przez nas wszystkich faktów (takich jak: upadek tradycyjnych wartości, pewien zamęt moralno-kulturowy, relatywizm itp.), dotyczy w pierwszym rzędzie poziomu teoretycznego, na którym opierają się wszelkie sądy praktyczno-moralne. Co więcej, nihilizm jest związany ostatecznie z samym rozumieniem bytu, a zatem rodzi się na płaszczyźnie principiów filozofii. Chcąc zatem uważnie przyjrzeć się temu problemowi nie sposób ominąć metafizyki.

Nihilizm zawsze zresztą wiązano z metafizyką, upatrując w niej źródła współczesnych kryzysów intelektualnych. Possenti polemizuje z takim ujęciem, pokazując bezzasadność ataków kierowanych na metafizykę (przeważnie zresztą, wskutek ignorancji, utożsamianą z orientacją platońską), a ponadto wykazując tendencje nihilistyczne u tych, którzy takie ataki przeprowadzali. Ujawnia się tu pewna prawidłowość: odrzucenie realistycznego rozumienia bytu i tezy o poznawalności świata (a zatem odrzucenie metafizyki) idzie w parze z przyjęciem takiego rozumienia bytu, który faktycznie jest podstawą nihilizmu teoretycznego. Nihilizm ten należy bowiem rozumieć jako odrzucenie bytu, które w punkcie wyjścia filozofii odcina kontakt z rzeczywistością. Jeśli nihilizm (od łacińskiego nihil - nic) oznacza jakieś unicestwienie, to jest to przede wszystkim unicestwienie prawdy bytu, tj. prawdy rozumianej jako odsłanianie się bytu.

Possenti analizuje określenia nihilizmu, których autorami są Nietzsche i Heidegger, stwierdzając, że nie są to adekwatne ujęcia problemu. W nihilizmie nie chodzi bowiem o zrozumienie natury nicości, o pozostawienie bez odpowiedzi pytania: "dlaczego istnieje raczej coś niż nic?" itp., ale o ontologiczno-epistemologiczny problem prawdy bytu i jej poznania przez człowieka. Dlatego też nihilizm jest rozumiany jako pewna patologia, zwana antyrealizmem. Patologię tę można wyjaśnić i zrozumieć jedynie przez odwołanie się do stanu normalnego, tj. realizmu, którego zasadniczą filozoficzną postacią jest klasyczna filozofia bytu.

Źródłem tak pojętego nihilizmu jest więc, po pierwsze, przyjęcie pozycji antyrealistycznej, i po drugie (w drodze konsekwencji) woluntaryzm: zastąpienie wolności skierowanej na kontemplację prawdy, której celem jest poznanie dla samego poznania, wolą mocy i korzyści. Oba te źródła analizuje szczegółowo Possenti w kolejnych częściach swej pracy. Mamy tu do czynienia z czymś, co można by nazwać dialogiem filozofii bytu z filozofią współczesną. Z jednej strony jest to krytyka bądź polemika ze współczesnymi stanowiskami filozoficznymi z pozycji filozofii klasycznej, z drugiej zaś wykład filozofii bytu ukazujący jej aktualność na tle błędów współczesnych ujęć filozoficznych.

Possenti nie poprzestaje jednak na suchych stwierdzeniach i dogmatycznie rzucanych hasłach, ale prezentuje dogłębne analizy poglądów kilku myślicieli współczesnych, dając tym samym mini-studium filozofii Nietzschego, Heideggera (zwłaszcza ich dwojga), Gentilego, Habermasa, Vattimo, Ricoeura i współczesnych nurtów kontekstualizmu. Nurty te stanowią ogólną panoramę myśli współczesnej, która odrzuciwszy realistyczne poznanie bytu reprezentuje tym samym nihilizm (powszechny). Possenti nie jest jednak pesymistą, wyraża nadzieję, że filozofia, jeśli chce odzyskać swoją pozycję i uniknąć autonegacji i autodestrukcji, zwróci się wcześniej czy później do metafizyki, gdyż jest ona teorią tłumaczącą rzeczywistość przez odwołanie się do bytu realnie istniejącego.

We wprowadzeniu czytamy: "nie oczekujmy zmierzchu Zachodu, lecz zmierzchu nihilizmu, który, zanim stał się znaczącym ruchem historycznym, był błędem myśli. Nie istnieje żaden definitywny sąd o końcu dziejów metafizyki na Zachodzie, jej historia pozostaje wciąż otwarta. (...) Filozofia nie rezygnuje z wysiłku tworzenia pojęć i wydawania sądów, w których postmetafizyczny nihilizm widzi jedynie projekcje subiektywności, konwencje, gry językowe, niekluzywność interpretacji. Kiedy jakiś rodzaj myśli wyczerpuje się, nie oznacza to, że wszystko jest skończone: pozostaje bowiem rzeczywistość. Jeśli na pustyni nihilizmu wydaje się, że nie ma ku czemu się zwrócić, zwróćmy się ku bytowi i ku rzeczom, które mamy przed sobą. Na takim powrocie - w bardziej autentycznym powrocie do rzeczy niż powrót Husserla, który zagubił się później w idealizmie - polega ocalenie myśli i szansa na to, że nauka o bycie wypracowana w tradycji realistycznej przemówi na nowo. To, co niegdyś zostało oparte na solidnym fundamencie, może na nowo stać się przedmiotem medytacji".


Arkadiusz Gudaniec



« powrót

Copyright © 2024 ptta.pl :: Wykonanie: Tomasz Żmuda